Filozofia dumnie okrzyknęła racjonalne myślenie aktem najbardziej ludzkim, najdonioślejszym dla natury człowieka, wynoszącym go ponad wszystko inne i decydującym o jego istnieniu ("Myślę więc jestem" wołał Kartezjusz). Biologia zawtórowała swojej starszej siostrze filozofii i określiła nasz gatunek w swojej klasyfikacji jako człowiek myślący ( łacińskie "homo sapiens"). Literatura i sztuka przez wieki wychwalała w człowieku ten boski akt myślenia uznając, że "Myśl ludzka nie zna granic poza tymi, które sama sobie wyznacza" (pisał Napoleon Hill). Jak jazgocząca fałszywa nuta w ten piękny hymn pochwalny na cześć rozumu, zgodnie śpiewny przez ludzkość, wdziera się głos współczesnych psychologów. Za wszelką cenę chcą oni wykazać, że człowiek nie tylko nie jest wcale racjonalny, lecz ponadto wydaje się zupełnie nie zdawać sobie z tego sprawy.
Jednym z ulubionych pojęć we współczesnej psychologii społecznej i poznawczej jest angielskie słowo "bias". Stało się ono członem wielu wymyślnych zjawisk, ujawnionych w jeszcze bardziej wymyślnych eksperymentach (attentional bias, belief bias, bias blind spot, choice-supportive bias, confirmation bias, congruence bias, distinction bias, hindsight bias, information bias, impact bias, outcome bias, selection bias, zero-risk bias - to tylko niektóre z nich). Linki do krótkiego opisu tych i innych badanych przez psychologów błędów w ludzkim rozumowaniu zamieszczam poniżej. Trudno wiernie przetłumaczyć znaczenie słowa bias ale najtrafniejszy polski jego odpowiednik według mnie to "tendencyjność". Edward Nęcka tak definiuje to pojęcie: "Przypadłość ludzkiego umysłu, polegająca na systematycznym odstępowaniu od idealnego wzorca rozumowania co skutkuje regularnym popełnianiem błędów określonego rodzaju." W definicji tej dookreślenia wymaga to, co psychologia rozumie pod pojęciem idealnego wzorca rozumowania. Otóż za idealne postrzegane jest tzw. myślenie algorytmiczne. Jest ono niezawodne - gwarantuje bowiem powodzenie w każdym rozpatrywanym przypadku, jest ponadto określone - pokazuje skończony łańcuch operacji, jest także masowe - ponieważ odnosi się do wszelkiej grupy zadań i zdarzeń. Takim "myśleniem" posługują się na przykład komputery. Programiści tworzą algorytmy i maszyny na ich podstawie przetwarzają dane. Człowiek tymczasem stosuje heurystyki czyli uproszczone zasady wnioskowania. Heurystyk opisanych przez psychologię jest prawie tyle samo co bias'ów. Do najsłynniejszych z nich należą: heurystyka dostępności mówiąca, że człowiek przecenia w swoim myśleniu łatwo dostępne elementy wiedzy, a nie docenia znaczenia tych trudniej dostępnych lub heurystyka reprezentatywności czyli uproszczona metoda wnioskowania polegająca na dokonywaniu klasyfikacji na podstawie częściowego podobieństwa do przypadku typowego. Nie zamierzam zaprzeczać istnieniu tych wszystkich zjawisk gdyż zostały one udowodnione setką barwnych eksperymentów (posuwano się w nich nawet do tego, że porządne studentki psychologii chodziły po kampusie składając niemoralne propozycje swoim kolegom z innych wydziałów i badając ich reakcje.) W prawdzie Koehler w 1996 roku wykazał, że tendencyjność w myśleniu w realnych sytuacjach życiowych jest dużo mniejsza niż w sztucznie stworzonych warunkach laboratoryjnych i eksperymentalnych to jednak nie sposób stwierdzić, że biasy i heurystki są tylko wymysłem spragnionych sensacji eksperymentatorów.
Wyłania nam się więc obraz idealnego umysłu komputera opartego na algorytmach i rachunku prawdopodobieństwa oraz ludzkiej trzciny myślącej pokracznie i nielogicznie opierając się na bias'ach i heurystykach. Nie wolno nam jednak zapominać, że to ten drugi umysł stworzył ten pierwszy, a nie odwrotnie. Skoro człowiek nie posługuje się na co dzień myśleniem idealnie racjonalnym (w rozumieniu współczesnej logiki, matematyki i informatyki) to może właśnie dlatego, że nie jest to wcale najefektywniejszy sposób wykorzystania rozumu. Ewolucja nie wyposażyła nas w niezawodny zero jedynkowy aparat obliczeniowy i nie nauczyła nas automatycznego posługiwania się rachunkiem prawdopodobieństwa ponieważ widocznie nie jest to najbardziej przystosowawczy sposób myślenia. Rodzi się pytanie: czy idealnie myślące maszyny byłyby w stanie zbudować i rozwinąć tak bogatą cywilizację jaką zbudował nielogiczny i uproszczony w swoim myśleniu człowiek. Może właśnie wyższość ludzkiego myślenia polega na czymś zupełnie innym niż owa niezawodność, określoność i masowość. W imię czego w ogóle musimy uznawać sztuczny i stworzony przez człowieka komputerowy i matematyczny umysł za idealny i jego miarę przykładać do ludzkiego myślenia. Może właśnie nieprzewidywalność, nieokreśloność i indywidualność ludzkiego rozumowania czyni go tak wielkim. Komputer nie potrafi poruszać się w świecie wartości i uczuć, nie potrafi zdecydować co jest dla niego ważne i wybrać tego co przyjemne i piękne. Myślenie ludzkie posiada mnóstwo innych wymiarów niż tylko zimne przetwarzanie informacji. Jestem zatem spokojny o rozumność człowieka i mimo wszystko pozostaję głęboko przekonany, że we współczesnym cybernetycznym świecie jest on ciągle w swej myśli niedościgły.
Linki
Lista psychologicznych błędów poznawczych w języku polskim.
Lista psychologicznych błędów poznawczych w języku angielskim.
Posty
0 komentarze:
Prześlij komentarz