Morskie opowieści – czyli o podświadomości bez dziadka Freuda.

Nieznane - fascynuje i przeraża zarazem. Człowiek od zawsze bał się tego co nieznane, a jednak równocześnie szukał tego i na swój sposób potrzebował. Przyjmował przy tym wobec nieznanego dwie zasadnicze postawy. W dawnych czasach mapy świata z białymi plamami pociągały śmiałków żądnych zysków, sławy i przygód, którzy wyruszali na niebezpieczne wyprawy, by odkryć nieznane lądy. Pociągały także gawędziarzy i trubadurów, którzy nie ruszając się z ciepłej tawerny, popijając rum układali niewiarygodne opowieści o potworach, niebezpieczeństwach, skarbach i cudach, których pełne były tamte nieznane światy. Pierwsi za swoją postawę otrzymywali niepewny los i wątpliwą nagrodę – w dużej większości ginąc w odmętach, nigdy nie dowiedziawszy się, co kryją nieznane wody. Drudzy opływali w dostatki – dobra pieśń w tawernie zawsze była w cenie – także dożywali swych lat w ciepłych bamboszach, mając zawsze pod ręką rum i dziewkę do ogrzania łóżka. Jednak do historii przeszły nazwiska takie jak Krzysztof Kolumb, Vasco da Gamma, Roland Amundsen czy Amerigo Vespucci. Nikt natomiast nie pamięta dziś nawet jednego autora morskich opowieści. Dlaczego do licha więc wszyscy znają dziś Zygmunta Freuda?

To nie Freud wymyślił i nie on pierwszy opisał nieświadomą część psychiki człowieka. Ludzie od kiedy tylko zaczęli przyglądać się swoim myślom i uczuciom widzieli zawsze, że pewna ich część nie jest dostępna poznaniu. Świadczą o tym już antyczne mity czy tragedie greckie. Psychoanaliza spopularyzowała jednak to zagadnienie we współczesnym świecie, także dziś nieświadomość jest niemalże wyłącznie kojarzona z tym nurtem. Osobiście uważam psychoanalizę za pseudonaukę i choć doceniam pewien - niewielki - wkład Freuda dla psychologii uważam, że należy go wreszcie raz na zawsze pochować z honorami i zakopać. Tylko głęboko, ponieważ mam nieodparte wrażenie, że każdy kto jak dotąd próbował dokonać tego pochówku zakopywał delikwenta zbyt płytko - także zawsze prędzej czy później trup się jakoś wygrzebał i wylazł na wierzch.

Do współczesnej psychologii i psychiatrii pojęcie nieświadomości wprowadził wybitny psychopatolog francuski Pierre Janet (1859—1947). Twierdził on, że wskutek zaburzenia część psychiki, która normalnie jest tłumiona i nie ma możliwości uzewnętrznienia się w jakiejkolwiek formie aktywności, odrywa się jakby od całości życia psychicznego, nabiera własnej autonomii i zaczyna samodzielnie sterować pewnymi procesami psychicznymi czy fizycznymi. Przy tym, jako uczeń wybitnego psychiatry i neurologa Jeana Charcot'a rozumiał on tę autonomiczną sferę psychiki bardzo fizjologicznie. Opisał ją przy okazji zaburzeń nerwicowych, kiedy to pewne tiki nerwowe, bóle, czy dysfunkcje fizyczne mają psychologiczne podłoże, właśnie w postaci oderwanych od świadomości myśli czy uczuć. Jak wiemy Freud również wyszedł od takiego właśnie – czysto biologicznego i medycznego rozumienia nieświadomości. Eksplorując jednak w swojej praktyce medycznej białe plamy na mapach psychiki pacjentów, bardziej niż trzymającego się twardo odkrytego lądu żeglarza przypominał on tawernianego gawędziarza opowiadającego niewiarygodne historie o wodnych potworach, których choć nikt nigdy na oczy nie widział, na pewno zamieszkują nieznane wody. Zaludniał więc nieświadomość pacjentów coraz to nowymi monstrami. Seksualne nadużycia, zapomniane tragedie, mroczne pragnienia, przerażające skłonności – był na tyle dobrym gawędziarzem, że ludzie wierzyli na słowo, że to wszystko mieszka w ich psychice. Nie wybierali się zatem na niepewną wyprawę, by odkryć coś na pewno, tylko płacili trubadurowi i popijając rum śpiewali jego pieśń. Płacą do dziś a pseudonaukowy psychobiznes kwitnie. Jeśli masz problemy w życiu możesz udać się do psychoanalityka i dowiedzieć się, że ich źródłem jest utopiony przez ciebie w dzieciństwie kotek, który mieszka w twojej podświadomości. Spojrzysz temu kotkowi w oczy podczas sesji, przebaczysz mu, że to zrobiłeś i po sprawie. Potwór z dna nieświadomości ugłaskany. Można jednak spróbować na nieświadomość spojrzeć inaczej – bez żadnych potworów. Może mniej dramatycznie, na pewno mniej spektakularnie, ale jednak prawdziwiej. Nastawić kompas i wybrać się w rejs na nieznane morza.

Już bezpośredni spadkobiercy myśli psychoanalitycznej Freuda rozwinęli rozumienie podświadomości w nieco innym kierunku. John Dollard, Neal Miller skupili się na procesach myślowych i reakcjach emocjonalnych, które utrwalają się i automatyzują stając się podświadome. Myśl tę rozwinęli potem psychologowie nurtu behawiorystycznego i poznawczego. We współczesnej psychologii naukowo wiarygodne wydają się dwa sposoby rozumienia nieświadomości. Spróbuję wyjaśnić je na przykładach.

Obecnie robię kurs prawa jazdy. Jadąc samochodem skupiam się na tylu rzeczach. Nie za dużo gazu - bo szarpnie, nie za mało - bo zgaśnie, bieg, światło, znak, pieszy. Zobaczysz – powtarzają mi wszyscy - kiedyś będziesz prowadził auto i w ogóle nie myślał o tym, że to robisz. No właśnie – czy to nie podświadomość. W ten sposób podświadome mogą stać się nie tylko czynności, które wykonujemy, ale także nasze sądy o świecie i reakcje emocjonalne. Wybitny badacz depresji Arron Beck stwierdza, że takie właśnie utrwalone negatywne i pesymistyczne sądy o sobie, świecie i innych są źródłem tej dolegliwości. Ciesząca się dużym uznaniem psychologicznego świata akademickiego terapia behawioralno-poznawcza Alberta Ellisa polega właśnie na odnajdywaniu i zmianie takich dysfunkcjonalnych elementów podświadomości (myśli, reakcji, uczuć), które choć nieuświadomione wpływają na nasze życie.

Drugie niefreudowskie rozumienie nieświadomości można zobrazować czymś, co w psychologii nosi nazwę „efektu koktajl party”. Gdy na okolicznościowej imprezie ktoś wypowie w tłumie nasze imię to kierujemy tam naszą uwagę, choć wcześniej nie przysłuchiwaliśmy się wcale tej rozmowie. Głosy docierały do naszej podświadomości i gdy padł ważny dla nas sygnał – nasze imię – podświadomość zaalarmowała świadomą uwagę. Istnieje więc próg świadomości, którego pewne bodźce nie przekraczają, a jednak docierają do nas. Przeprowadzono wiele ciekawych badań na ten temat – tzw. przekazu podprogowego. Amerykański psycholog polskiego pochodzenia Robert Zajonc udowodnił, że takie podprogowe bodźce są w stanie budzić nasze emocje choć nie uświadamiamy sobie wcale ich obecności.

Takie niefreudowskie rozumienie nieświadomości jest mniej przerażające. Nie ma w nim potworów i skarbów. Okazuje się, że owszem drzemie w nas wiele myśli, mechanizmów, emocji, o których istnieniu i działaniu nie wiemy. Jednak w miarę jak odkrywamy białe plamy na mapie okazuje się, że morze tam jest tak samo mokre i słone jak gdzie indziej, a ląd który odkrywamy nie mniej realny niż ten, z którego wypłynęliśmy. 

Linki:

Pierre Janet - francuski psychopatolog. 

Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera. 

Aaron T. Beck - psycholog poznawczy. 

Terapia behawioralno-poznawcza A. Becka i A. Ellisa. 

Albert Ellis - psycholog poznawczy. 

Robert Zajonc - badacz przekazu podprogowego. 

REBT - Racjonalno, emotywna , terapia behawioralna.